«بسم الله الرحمن الرحیم لا حولَ ولا قوَّةَ الاّٰ بِاللهِ الْعَلِیَّ الْعظِیم، اَلحَمْدُلِلهِ الَّذِی جَعَلَ الحَمدَ مِفتَاحاً لِذِکرِهِ وَسَبَباً لِلمَزِیدِ مِن فَضلهِ وَ دَلِیلاً عَلی آلائِهِ وَ عَظَمَتِهِ؛ ثُمَّ الصَّلوةُ وَالسَّلامُ عَلَی حَبِیبِهِ وَ خِیَرَتِهِ اَبِی القَاسِمِ المُصطَفَی مُحَمَّد وَ عَلَی آلِهِ الطَّیَّبِینَ الطَّاهِرِینَ لاسِیَّمَابَقِیَّةَاللهِ فِی الأرَضِینِ. قَالَ اللهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءتْكُم مَّوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَشِفَاء لِّمَا فِي الصُّدُورِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِينَ»[1] خدا را شاکریم که توفیق درک ماه رمضان دیگری را به ما عنایت نمود. امید است ان شاء الله این ماه رمضان، ماه سلامت، امنیت، آرامش، آمرزش وماه پیوند با ولایت باشد. وان شاءالله خداوند همۀ ما را در این ضیافت، و ماه عمل صالح میهمان خویش گرداند به برکت صلواتی بر محمد وآل محمد.

انواع سال
ماه رمضان، آغاز سال تربیتی است. ما سال های مختلفی داریم: سال شمسی، سال قمری وسال خُمسی.سال شمسی با بهار و طبیعت آغاز می شود؛ سال قمری با محرم آغاز می شود؛ سال میلادی در ایام ویژۀ خودش در زمستان – برای مسیحی ها وکسانی که این سال را قائلند – آغاز می شود و سال خمسی هر کس سال درآمدش است.اینکه براساس روایات داریم ماه رمضان آغاز سال است و به عبارتی «أوَّلُ سَنَةٍ»[2]شاید منظور این است که اول سال تربیتی است، اول سال خودسازی است، اول سال اصلاح و اول سال ترقی است.همان گونه که طبیعت در بهار تازه می شود، همان گونه که دارایی انسان در آغاز سال خمسی پاک و تطهیر می شود، اینکه ماه رمضان را اول سال گفته اند، اول سال روح است، نه سال طبیعت و نه سال مال. چون روح انسان پاک می شود، لذا اول سنه گفته اند.

رمضان دانشگاه خودسازی
رمضان باز شدن درب دانشگاه خودسازی است. در این دانشگاه که همه دانشجویش هستند، حالا یکی واحد بیشتری می گیرد، واحد خودسازی، اصلاح و آمرزش، و یکی واحد کمتری می گیرد، یکی در این دانشگاه به مراتب عالی ارتقاء پیدا می کند. بالاخره باز شدن یک دانشگاه گستردۀ تربیتی است. ماه مبارک رمضان، ماه گسترش سفره است؛ آن هم چه سفره ای! رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: «تاکنون این سفره را نه کسی دیده، و نه کسی شنیده و نه به قلب کسی خطور کرده است».
روایت است: «إنَّ للهِ مائِدَةً»خداوند یک سفره دارد «عَلَیها مَا لاٰ عَینٌ رَأَتْ»، چیزهایی بر سر این سفره هست که تاکنون چشمی ندیده «وَ لا َ اُذُنٌ سَمِعَتْ»و گوشی نشنیده است.ما نعمت بهشت را شنیدیم، در قرآن آمده: باغ ها، قصرها و حوریه ها؛ اما این را می گوید نه گوشی شنیده و نه چشمی دیده؛ «وَلا خَطَرَ عَلَی قَلبٍ بَشَرٍ»هر چه شما فکر کنید به ذهنتان نمی آید. اما معلوم می شود این چیز دیگری است، فرمود: «لا یَقْعُدُ عَلَیهَا إلاَّ الصّائِمُونَ»،[3]سر سفره فقط یک گروه می نشینند این گروه فقط روزه دارها هستند.گاهی که در میهمانی غذا کم است، خودی ها نمی خورند، ممکن است بچه ها را کمتر بدهند، ممکن است غذا را کم بکشند. گاهی هم زمان کم است و دیر می رسی. سفره ای با این گستردگی اگر آدم سر سفره نباشد و نتواند چیزی از آن تناول کند خیلی محروم است، خیلی غافل و مغبون است. سفره ای که یک ماه گسترده و همه چیز فراوان است، اگر انسان نتواند از این سفره بهره ببرد، ضعف است!!

ماه رمضان، ماه فرصت
ماه رمضان، ماه فرصت یابی است. فرصت آشتی با خدا است، هر کس قهر بوده به فکر آشتی با خدا باشد. فرصت نظم و برنامه ریزی است، هر کس بی نظم بوده این جا باید منظم شود.به موقع بیدار شویم، به موقع بخوریم و به موقع بیاشامیم؟ ماه فرصت ازدیاد تقوا و ماه فرصت تقویت اراده است. آن هایی که می گویند: نمی توانیم اراده مان را تقویت کنیم، تصمیم می گیریم اما دوباره ترک می کنیم، پی در پی زمین می خوریم، به خدا قول می دهیم اما زیرش می زنیم.رمضان ماه تقویت اراده است. شما که روز ماه رمضان از همسر حلالت اجتناب می کنی، پس می توانی از زن حرام در غیر ماه رمضان هم اجتناب کنی. تو که اراده ات، اراده است به خصوص هنگام غروب که چشمت سیاهی می رود، نزدیک آب نمی روی! اراده ات می گوید نرو؛ پس می توانی دنبال مواد مخدر نروی، می توانی دنبال لقمۀ حرام نروی، می توانی دنبال شراب نروی.
حدیث از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم است که می فرماید: هرگاه «صائم»و روزه دار در جواب کسی که به او فحاشی می کند، بگوید: «إنّی صَائِمٌ، سَلامٌ عَلیک»ببخشید من جوابت را نمی دهم، فرمود: این در واقع حجابی از نور است که به شکل مانع و سدّی از رحمت خدا می آید و او را از آتش باز می دارد.[4]می گوید: او خودش را کنترل کرد. تویی که خودت را از فحش و نگاه به نامحرم باز می داری، ماه رمضان فرصت تقویت اراده، فرصت حسن خلق و حسن برخورد است. آقا این سفره خیلی گسترده است!

عظمت ماه رمضان
پیغمبر اکرمصلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: «لَوْ یَعْلَمُ الْعَبْدُ مَا فِی رَمَضَانَ لَوَدَّ أَنْ یَکُونَ رَمَضَانُ السَّنَةَ»[5]اگر بنده ارزش ماه رمضان را می دانست، آرزو می کرد که سراسر سال رمضان باشد.لذا بزرگان ما مقید بودند روز اول ماه رمضان دو رکعت نماز شکر بخوانند که زنده ماندند تا رمضان را درک کنند. این ماه چقدر اجر دارد اگر چه نتواند تا آخرش را انسان درک کند – شاید عمرش کفاف نداد – درک شب اولش چقدر اجر دارد! اگر وقت کنم روایتش را می خوانم که چه اجر و درجۀ ویژه ای دارد.عزیزان من! همۀ کتاب های آسمانی در ماه رمضان نازل شده اند. قرآن که مشهور است: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِيَ أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآن».[6]پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: همۀ کتاب های آسمانی در ماه رمضان نازل شده اند، حضرت فرمود: تورات، ششم ماه رمضان بر حضرت موسی  علیه السلام  نازل شد. این روایت که منبع آن قوی است هم در کافی و هم در وسائل الشیعه است، نبی مکرم اسلام صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: دوازدهم ماه رمضان انجیل بر حضرت عیسی  علیه السلام  نازل شد، سپس فرمود: هیجدهم ماه رمضان زبور بر حضرت داود  علیه السلام  نازل شد و فرمود: بیست و سوم رمضان نزول قرآن صورت گرفت.[7]این ماه، ماه نزول کتب آسمانی است. ماه نزول قرآن و ماه گسترش کتب آسمانی است. ماه، ماه باز شدن و بسته شدن است.

غل و زنجیر شدن شیطان در این ماه
یک چیز باز می شود و یک چیز بسته می شود. فرمود: شیطان بسته می شود. خیلی عجیب است چرا شیطان بسته می شود؟! شیطان که خیلی فعال است. آدم ابوالبشر را فریب داد، چطور؟! قشنگ معنا کردند. شیطان چگونه در این ماه بسته می شود؟ گفتند: به دو جهت – خوب دقت کنید – روایت داریم که شیطان در این ماه ضعیف می شود. وقتی دشمن حمله می کند، اگر نیروی کمکی زیادی جلویش ریختند، خود به خود عقب نشینی می کند. حدیث داریم در این ماه شبانه روز فرشته ها «یَعلَمُ عَدَداً إلاَّ الله»که تعدادشان را جز خدا کسی نمی داند؛ «إنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَّلَ مَلاَئِکَتَهُ بِالدُّعَاءِ لِلصَّائِمِینَ»[8]موکلند و وظیفه دارند در ماه رمضان فقط برای روزه دار دعا کنند، فقط دعا کنند.بنابراین یک دلیلی که شیطان عقب می کشد، نیروی کمکی زیاد است، یعنی رحمت خدا گسترده می شود، نفس انسان عبادت و تسبیح محسوب می شود، دعای انسان استجاب می گردد.دلیل دومش بیان امیرالمؤمنین  علیه السلام  در نهج البلاغه است که خیلی زیباست:حضرت می فرماید: «شیطان عقده، عقده پیش می آید»یعنی گره، گره.[9]دیده اید اگر یک جایی را بخواهید باز کنید، گره گره باز می کنید و یا اگر یک جایی را بخواهید فتح کنید، وجب وجب فتح می کنید.به گفتۀ یکی از بزرگان که می فرمود: «ابتدا شیطان، گرۀ تعلق به مستحبات را از دل آدم باز می کند. آرام آرام مستحبات را کنار می گذاری. دوم شیطان گرۀ تنفر از مکروهات را باز می کند؛ می گوید: مکروه عیبی ندارد و مکروه را مرتکب می شوی. در مرحلۀ سوم گرۀ علاقه به واجبات را باز می کند. پس نسبت به واجبات سست می شوی. چهارم گرۀ تنفر از حرام را باز می کند و حرام را مرتکب می شوی».قرآن می فرماید: «شیطان گام به گام پیش می آید». مستحب، مکروه، حرام و واجب.حالا چرا شیطان در این ماه دستش بسته می شود؟! دلیلش این است که آدم یا مستحب انجام می دهد یا واجب. می خوابی، خوابت عبادت محسوب می شود. نفس می کشی نفست تسبیح محسوب می شود. (تسبیح مستحب است). مسجد می آیی، قرآن می خوانی و یا از تلویزیون سخنرانی گوش می دهی؛ چون در این ماه این گره ها را سفت می کنی شیطان نمی تواند به تو راه پیدا کند. حدیث داریم علت اینکه شیطان در این ماه دستش بسته است[10]مغلوق است، همین است.البته اینکه گفته اند شیطان بسته است، نسبی است، در همین ماه رمضان انسان هایی هستند که جنایت می کنند، عرق می خورند، معصیت می کنند، حتی نماز هم نمی خوانند.این آیه قرآن خیلی گویاست: «وَمَن يَعْشُ عَن ذِكْرِ الرَّحْمَنِ»[11]«عَیَشَ»به معنای کم فروغ شدن و ضعیف شدن است. شما اگر یک نور قوی در شب تاریک داشتید دزد نمی تواند بیاید؛ ولی اگر این نور کم فروغ شد سرقت راحت صورت می گیرد. قرآن می فرماید: «وَمَن يَعْشُ عَن ذِكْرِ الرَّحْمَنِ»، هر کس نور خدا در زندگی اش کم رنگ شود «نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ»[12]شیطان ایمانش را سرقت می کند و شیطان همراهش می شود. لذا تا هنگامی که نور خدا قوی است، او نمی تواند بیاید. در ماه رمضان نور خدا قوی است. در همۀ خانه ها قرآن تلاوت می شود و زبان ها مشغول ذکر خداست. طبیعتاً می گویند که دست شیطان بسته است و درهای رحمت باز است.البته ممکن است جایی صد تا در باز باشد و یک نفر هم نرود. در جادۀ اتوبان بعضی ها به نرده می زنند جاده باز است، راه گسترده است، خطر جلویش است ولی از آن غافل است، خواب است. لذا رمضان ماه بسته شدن شیطان است به شرطی که عرض کردم. من دو حدیث خدمتتان نقل می کنم سپس بحث روزهای بعد را خواهم گفت. این دو حدیث از نبی مکرم اسلام حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم است نام یکی را ارزش روزه می گذارم و دیگری را شرایط روزه.سخنرانی استاد رفیعی /1389/07/10 

پانویس:
[1]. یونس، 57.
[2]. بحارالانوار، ج 95، ص 334.
[3]. حکم النبی صلی الله علیه و آله و سلم، ج 37، ص 6.
[4]. پیغمبر اکرم (ص) فرمودند: مَا مِنْ عَبْدٍ صَالِحٍ یُشْتَمُ فَیَقُولُ إِنِّی صَائِمٌ سَلامٌ عَلَیْکَ لاَ أَشْتِمُکَ کَمَا شَتَمْتَنِی إِلاَّ قَالَ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اسْتَجَارَ عَبْدِی بِالصَّوْمِ مِنْ شَرِّ عَبْدِی فَقَدْ أَجِرْتُهُ مِنَ النَّار (کافی، ج 4، ص 88).
[5]. بحارالانوار، ج 93، ص 346.
[6]. بقره، 185.
[7]. عَن أبِی عبدالله (ع) قَالَ: نَزَلَتِ التَّوْرَاةُ فِی سِتٍُ مَضَیْنَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ نَزَلَ الإِنْجِیلُ فِی اثْنَتَیْ عَشْرَةَ مَضَتْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ نَزَلَ الزَّبُورُ فِی لَیْلَةِ ثَمَانَ عَشْرَةَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ نَزَلَ الْفُرْقَانُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْر (وسائل الشیعه، ج 10، ص 311).
[8]. پیغمبر (ص) فرمودند: إنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَّلَ مَلاَئِکَتَهُ بِالدُّعَاءِ لِلصَّائِمِینَ وَ قَالَ أخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ (ع) عَنْ رَبَّهِ أَنَّهُ قَالَ مَا أَمَرْتُ مَلائِکَتِی بِالدُّعَاءِ لأَحَدٍ مِنْ خَلْقِی إِلاَّ اسْتَجَبْتُ لَهُمْ فِیه (کافی، ج 4، ص 64).
[9]. إِنَّ الشَّیْطَانَ یُسَنَّی لَکُمْ طُرُقَهُ وَ یُرِیدُ أَنْ یَحُلَّ دِینَکُمْ عُقْدَةً عُقْدَةً (نهج البلاغه، خطبه 121).
[10]. پیغمبر (ص) فرمود: إذَا اسْتَهَلَّ رَمَضَانُ غُلَّقَتْ أَبْوَابُ النَّارِ وَ فُتِّحَتْ أَبْوَابُ الْجِنَانِ وَ صُفَّدَتِ الشَّیَاطِینُ»، چون هلال ماه رمضان پدید آید، درهای دوزخ بسته و درهای بهشت باز می شود و شیاطین به زنجیر کشیده می شوند (مستدرک، ج7، ص 426).
[11]. زخرف، 36.
[12]. همان.
[13]. علق، 14.
[14]. غاشیه، 17.
[15]. در قم و برخی شهرها مرسوم است که درعزاداری حضرت اباعبدالله(ع) کاروانی از شتر راه می افتد.
[16]. عبس، 24.
[17]. قیامه، 23 – 22.
[18]. التهذیب، ج 6، ص 121.
[19]. داستانهای معنوی، ص 363.
[20]. مراد مسجد اعظم حضرت معصومه (ع) می باشد
[21]. عن النبی (ص) قال: أُعْطِیَتْ أُمَّتِی فِی شَهْرِ رَمَضَانَ خَمْساً لَمْ یُعْطَهُنَّ أُمَّةُ نَبِیٍّ قَبْلِی أَمَّا وَاحِدَةٌ فَإذَا کَانَ أَوَّلُ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ نَظَرَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ إلَیْهِمْ وَ مَنْ نَظَرَ اللهُ إلَیْهِ لَمْ یُعَذِّبْهُ أبَداً وَ اَمَّا الثَّانِیَةُ فَإنَّ خُلُوفَ أَفْوَاهِهِمْ حِینَ یُمْسُونَ عِنْدَاللهِ عَزَّ وَ جَلَّ أطْیَبُ مِنْ رِیحِ الْمِسْکِ وَأَمَّا الثَّالِثَةُ فَإنَّ الْمَلاَئِکَةَ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُم فِی لَیْلِهِمْ وَ نَهَارِهِمْ وَ أمَّا الرَّابِعةُ فَإنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَأْمُرُ جَنَّتَهُ أنِ اسْتَغْفِری وَ تَزَیَّنِی لِعِبَادی فَیُوشِکُ أَنْ یَذْهَبَ بِهِمْ نَصَبُ الدُّنْیَا وَ أَذَاها وَ یَصِیرُوا إلی جَنَّتِی وَ کَرَامَتِی وَ أمَّا الْخَامِسَةُ فَإذَا کَانَ آخِرُ لَیْلَةٍ غَفَرَ لَهُمْ جَمِیعاً فَقَالَ رَجُلٌ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ یَا رَسُولَ اللهِ ص فَقَالَ أَلَمْ تَرَ ألَی الْعُمَّالِ إذَا فَرَغُوا مِنْ أَعْمَالِهِمْ وُفُّوا (بحارالانوار، ج 93، ص 364 – خصال، ج 1، ص 317).
[22]. مستدرک الوسائل، ج 7، ص 370.
[23]. سوگنامه آل محمد، ص 328.
[24]. منتهی الآمال، ص 533؛ در کربلا چه گذشت، ترجمه کتاب نفس المهموم، ص 312؛ سوگنامه آل محمد، ص 325.
[25]. منتهی الآمال، ص 532؛ در کربلا چه گذشت، ص 314.
[26]. شعراء، 227.
 
پژوهشکده باقرالعلوم