به نفس لوامه ،نفس مُلهِمَه(الهام کننده) هم گفته می شود؛ چون انسان به وسیله ان می فهمد کار خیر و شر کدام است و از باطن به او الهام می شود.خداوند می فرماید: وَ نَفسٍ وَما سَوّیها فَاَلهَمَها فُجُورَها وَ تَقویها.4] احتمال دارد کلمه ی ما مصدر باشد که در این صورت،معنای آیه این می شود: قسم به نفس و تسویه ی ان .تسویه یعنی تعدیل . خداوند وجود انسان را تعدیل فرموده و اعضا و جوارحش را موزون و هماهنگ آفریده است. احتمال دیگر اینکه «ما» موصوله و به معنی الذی باشد؛ یعنی «قسم به نفس و کسی(خداوند) که ان را تعدیل فرمود».سپس کیفیت تعدیل نفس را بیان می فرماید:فَاَلهَمَها فُجُورَها وَ تَقویها؛ خداوند به نفس آدمی فجور و تقوایش را الهام کرد. و از درون انسان به او فهماند که فجور و تقوایش چیست انسان با نیروی عقل متوجه قبح و زشتی عملش می شود و خود را سرزنش می کند.مقتضای انسانیت انسان طوری است که مانند حیوانات نسبت به اشتباه و خطای خود بی تفاوت نیست و چه بسا فورا دستگاه وجدان او را محکوم می کند و از عمل خود پشیمان می شود یک گربه اگر از خانه ای گوشتی را دزدید و به دست صاحب خانه گرفتار شد پشیمان می شود اما نه از حالت گربگی و اقتضای طبعش که سرقت و ربودن است،بلکه با خود می گوید کاش این گوشت را از جای بی خطر ربوده بودم. به همین مناسبت اینکه می گویند یزید از کار خود پشیمان شد و توبه کرد این اشتباه است زیرا او از کار زشت و درنده خویی خودش توبه نکرد و از اینکه رسوا شده بود ناراحت بود. شاهد این مطلب اینکه به امام سجاد (ع) عرض کرد تو را عفو کردم و از کشتن تو گذشتم مثل اینکه می خواهد بگوید کشتارهایی که کردم همه جا داشت و سزاوار بود.همان طور که قبلا بیان شد ،علمای اخلاق مثل مرحوم نراقی در جامع السعادات، می گویند غرور این است که ادمی کار بدی انجام بدهد و در عین حال، ناراحت نباشد و از ملامت نفس آزاد باشد. علتش این است که دچار خدعه شیطانی شده و شیطان او را به اشتباه انداخته و گمان می کند راه و عملش درست است. به این غرور و فریب می گویند؛ مثلا شخصی مال مردم را خورده است،اما حالا که به خود امده و به اصطلاح توبه کرده، مال مردم را نمی دهد؛ ولی به نماز جماعت حاضر می شود و نمازهای مستحبی و ذکر و دعا می پردازد و به زیارت می رود.

پانوشت:

[1]- رسالت ، اخلاق در تکال انسان، سید مجتبی موسوی لاری ،ص318.