رود یا رودخانه که در زبان پهلوی هم رود گفته می‌شود، آبی است روان که از به هم پیوستن آب چند چشمه در دره‌های کوهستانی به وجود آمده و جریان می‌یابد تا به دشت‌ها، دریاچه‌ها و یا دریاها و اقیانوس‌ها بریزد. رودخانه‌ها معمولاً در اولین مرحله در پایکوهها، تشکیل مخروط افکنه‌ها را داده و پس از طی مسیری با انباشت مواد آبرفتی خود به توسعه دشتها کمک می‌کنند. گاه در برخی از رودهای بزرگ در طی مسیر طولانی که دارند، به پیچان رودها ( مئاند ) برخورد می‌کنیم که در اثر شیب کم زمین به وجود می‌آیند. در ادامه زمانی که رود به مصب (محلی که رود به دریا می‌ریزد) می‌رسد، در دهانهٔ خود دلتا را تشکیل می‌دهد. بنابر این مخروط افکنه‌ها در پای کوه ها و دلتاها در دهانه رود(مصب) به وجود می‌آیند.بین مخروط افکنه و دلتا تفاوت‌های دیگری نیز وجود دارد:
۱- شیب در مخروط افکنه‌ها بیشتر است.
۲- مواد مخروط افکنه‌ها درشت تر هستند، در صورتی که شیب در دلتا بسیار کم و نزدیک به صفر است.

دَرواه
رود فصلی یا مسیل، به روان آب ها یا جریان های سطحی آب گفته می‌شود که تنها در مواقع بارندگی و جاری‌شدن سیلاب، آب در آنها جریان می‌یابد. در جنوب ایران، به رودهای فصلی، «دَرواه» گفته می‌شود.

طولانی‌ترین رود جهان
رود نیل با 6671 کیلومتر طول، طولانی‌ترین رود جهان است. این رود از رشته کوه‌هایی در مرکز قاره آفریقا سرچشمه می‌گیرد و راه طولانی خود را به سمت شمال آغاز می‌کند؛ در طی مسیر، رودهای زیادی که از کوه‌های غرب این قاره سرچشمه گرفته‌اند، به آن می‌پیوندند. رود نیل از کشورهای اوگاندا، سودان و مصر و از شهرهای مهمی چون خارطوم، پایتخت سودان، و قاهره، پایتخت مصر، می‌گذرد و سرانجام به دریای مدیترانه می‌ریزد. نیل شاهراه حیاتی این کشورهای خشک و بیابانی و سبب برتری موقعیت آنها بر دیگر کشورهای آفریقایی است. تمدن‌های بزرگ دوران باستان همه در کنار رودهای بزرگ و پر آب پدید آمده‌اند، مانند تمدن بین النهرین در اطراف رودهای دجله و فرات، و تمدن سند در حاشیه رود سند. تمدن مصر باستان نیز چند هزار سال قبل از میلاد مسیح در کنار رود نیل شکل گرفت و آثار درخشانی از خود باقی گذاشت. بنا بر قول مشهور، این رود همان رودی است که برای عبور بنی اسرائیل به رهبری حضرت موسی علیه السلام به امر خدا شکافته شد و پس از ورود فرعون و سپاهیانش، به هم آمد و آنها غرق شدند. در جایی که رود نیل به مدیترانه می ریزد، منطقه ای حاصلخیز به نام دلتای نیل قرار دارد. آغاز علم هندسه عملی نیز بدین صورت بود که: در مصر باستان، زندگانی مردم از راه کشاورزی در سرزمین‌های اطراف نیل می‌گذشت، اما هر سال در فصل بهار، نیل طغیان می‌کرد و زمین‌های مردم زیر آب می‌رفت؛ و زمانی که شدت آب کم می‌شد، زمین‌ها دوباره پیدا می‌شدند، اما تمام نشانه‌های مرز و حد هر زمین، به کلی از میان رفته بود. لذا مصریان قدیم برای حل این مشکل به محاسبه طول و عرض زمین‌ها پرداختند و بدین صورت شالوده هندسه عملی را بنا کردند. دانشمندان اسلامی مانند ابن سینا از رود نیل و مشخصات آن سخنان زیادی گفته‌اند.

درازترین رودهای ایران

درازترین رودهای ایران به تر تیب عبارت‌اند از:
کارون، سفیدرود و زاینده‌رود.

درازترین رودهای جهان

درازترین رودهای جهان از این دستند:
نیل، آمازون، یانگتسه، می‌سی‌سی‌پی، هوانگهو، آمودریا و مکونگ.

نقش رودها در شكوفايي اقتصادي
آب مهم ترين عامل حيات موجودات زنده است.گياهان و جانوران بدون آب نمي توانند به زندگي خود ادامه دهند. آبادي و آباداني زمين نيز به آب بستگي دارد. هر آن چيزي كه ما از زيبايي ها در زمين مي بينيم ارتباط مستقيمي با آب دارد. تمدن انساني و شكوفايي آن نيز به آب پيوند خورده است. از اين رو فقدان آب به معناي فقدان زندگي، زيبايي و تمدن است. در اين ميان نهرها و رودها نقش بسيار حساسي را در زندگي بشر و آبادي  و آباداني زمين و تمدن بشر ايفا مي كند ولذا مي بينيم تمدن هاي بزرگ بشري در كنار نهرها و رودهاي بزرگي چون كارون، دجله، فرات، نيل، سند، گنگ و مانند آن شكل گرفته است.با مراجعه به آيات قرآني و با تحليل قرآن از نقش رودها و نهرها در پيدايش و شكل گيري تمدن ها و شكوفايي آن ارائه دهد و ابعاد تاثيرگذاري رودها در زندگي بشر را تبيين می شود.

آب و آباداني
شايد كمتر كسي را بتوان يافت كه از نقش آب در آباداني زمين و زندگي موجودات بويژه انسان آگاه نباشد. در فرهنگ فارسي و ايراني، آب مترادف با آبادي و آباداني دانسته شده است. اين بدان معناست كه زندگي و تمدن با آب گره خورده و نمي توان صورت حيات و زندگي را در جايي تصور كرد كه آب در آنجا وجود نداشته باشد.خداوند در آياتي به نقش بنيادين آب در ايجاد حيات اشاره كرده و مي فرمايد: وجعلنا من الماء كل شي حي؛ و ما از آب هر چيزي را زندگي و حيات بخشيديم. (انبياء، آيه 30)بنابراين، در كره خاكي زمين هر جايي كه حيات و زندگي است، جايي است كه آب در آنجاست، زيرا همان گونه كه در مقام ايجاد زندگي و حيات، آب نقش مستقيم دارد، در بقاي زندگي و حيات نيز آب حضور مستقيم و بي مانندي دارد. از اين رو واژه جعل به جاي واژه خلق به كار رفته است. به اين معنا كه قرارداد تكويني بر اين است كه زندگي با آب پيوند مستقيم داشته باشد و ايجاد و بقاي زندگي و حيات بسته به آب است. بنابراين، تنها در آفرينش آفريده هاي داراي حيات از آب استفاده نشده است، بلكه در ادامه و بقاي آن نيز آب، لازم زندگي و بقاي آنهاست.با نگاهي به تمدن هاي بشري مي توان به سادگي دريافت كه آب تا چه اندازه نقش اساسي در ايجاد روستاها و شهرها دارد و چگونه تمدن هاي بزرگ بشري در كنار رودها پديد آمد كه آب كافي و مناسب را در اختيار بشر قرار مي دهد.

نقش رودها در پيدايش تمدن ها
هرچند كه ما از نقش آب به طور مطلق در ايجاد و بقاي زندگي، آبادي و تمدن ها سخن گفته ايم، اما بايد توجه داشت كه شيوه اي از دسترسي بشر به آب است كه عامل برخي از اين امور چون آبادي و ايجاد و شكوفايي تمدن هاست؛ زيرا آب باران با همه تاثير مثبتي كه براي زمين و پرورش گياهان و افزايش شمار جانوران دارد؛ اما آبادي ها و تمدن ها به شيوه اي از دسترسي انسان به آب متكي است كه ما از آن به نهرها و رودها ياد مي كنيم؛ زيرا رودها، شيوه اي از دسترسي آب مناسب را در اختيار بشر قرار مي دهد كه با شيوه هاي ديگر بسيار متفاوت است. آب باران همان گونه كه از آسمان مي بارد مي تواند به سرعت جذب خاك و زمين شده و در آن فرو رود به گونه اي كه قابل دسترسي آسان براي بشر نباشد از اين رو خداوند در آيه 31 سوره ملك، از اينكه آب دور از دسترس بشر قرار گيرد و در زمين فرو رود به گونه اي كه آب شرب مناسب در اختيار بشر قرار نگيرد، سخن به ميان مي آورد و به انسان هشدار مي دهد كه مسير هدايت را از طريق اين نشانه ها بيابد و گمراه نشود.آب باران زماني كه در نهرها و رودها جاري مي شود، بهترين و مناسب ترين حالت دسترسي را به انسان و جانوران براي استفاده مي دهد. آب باران با جاري شدن نهرها و رودها موجب مي شود تا انسان بتواند به كشاورزي و دامداري بپردازد و افزون بر نوشيدن، شرايطي را فراهم آورد تا جامعه روستايي و شهري در كنار رودها پديد آيد.وقتي ما از نهرها و رودها سخن مي گوييم معنا ومفهوم خاصي از شكل آب در دسترس انسان را اراده مي كنيم، زيرا آب ها به اشكال گوناگون در دسترس بشر قرار مي گيرد كه از جمله آنها آب باران، آب چشمه ها، آب قنات و چاه ها، آب درياها و آب رودهاست. رودها توده آبهايي هستند كه در مجراهاي طبيعي به سوي حوضه هاي آبگير مختلف در حركت مي باشند. رودها جريان خطي ساده اي نيستند. يك رود، شاخه ها و انشعاباتي دارد كه هريك از آنها نيز داراي شاخه هاي فرعي است و به اين ترتيب يك سيستم يا يك شبكه را تشكيل مي دهند. پهنه اي از زمين كه توسط يك سيستم رودخانه اي واحد زهكشي مي شود، حوضه آبريز آن رود مي باشد.تمدن هاي بزرگ قديمي همواره در كنار رودها و يا حوضه آبريز آن شكل گرفته اند. هرچند كه انسان از طريق چاه و قنات و يا چشمه ها به آب هاي زيرزميني دسترسي دارد، ولي اين دسترسي به شكلي نيست كه بتواند گروه هاي بزرگ انساني را در يك جا مجتمع سازد و تمدن هاي بشري را موجب شود. از اين رو همواره تمدن ها در كنار آب هاي بزرگ و رودها و نهرها تشكيل شده است كه دسترسي انسان به منابع آبي را به سادگي فراهم مي آورد.خداوند محل پيدايش نهرها در زمين را به اراده و مشيت خود نسبت مي دهد (انعام، آيه6، رعد آيه3، نحل، آيه15) و سپس بر اين نكته تأكيد مي كند كه خداوند نهرها و رودها را به تسخير انسان درآورد تا براي انسان رام شود و انسان ها بتوانند به آساني از آب هاي مناسب و گوارا براي شرب و كشاورزي و دامداري و ساخت وسازها استفاده كنند. (ابراهيم، آيه32)از نظر قرآن، ايجاد و تسخير رودها براي انسان تا آن اندازه با ارزش و مهم در زندگي بشر است كه انسان مي بايست به شكرانه اين نعمت بزرگ، خداوند را سپاس گفته و به ستايش وي مشغول شود و آن را نشانه اي بزرگ از توحيد به شمار آورد. (ابراهيم، آيات 32 و 34)بهره مندي انسان و حيوان و گياه از نهرها و رودها، از شگفتي ها و آيات بزرگ الهي است به گونه اي كه خداوند در آيه3 سوره رعد، وجود نهرها و جريان آب در رودها را زمينه اي براي تفكر و انديشه بشر معرفي مي كند.اين تفكر و انديشه مي بايست در راستاي مسائل گوناگون و ابعاد مختلفي انجام گيرد. از جمله اينكه چگونه خداوند آب را به گونه اي قرار داد كه با امكان نفوذ در خاك و فرو رفتن در آن، در سطح زمين جاري و روان مي شود، يا اينكه چه عاملي آن را به سوي ديگر مي راند؟ و يا چه چيزي موجب مي شود تا آب بتواند راه هاي سخت و دشواري را بپيمايد و سنگ ها و صخره هاي خارا را بشكافد و راه خويش را بيابد؟ تفكر در امور جريان آب و مسائل آن، مي تواند زمينه تسلط و تسخير كامل آب را براي آدمي فراهم آورد و او را براي دستيابي به مقام خلافت الهي آماده سازد. براين اساس خداوند خواهان تفكر و انديشه جدي در مسئله آب هاي روان و رودها مي شود؛ چرا كه هدف تنها شناخت قدرت خداوند و ايمان به توحيد نيست؛ زيرا تفكر مي بايست داراي تأثيرات چندگانه اي در زندگي بشر باشد كه از جمله آن چگونگي تسلط بر آب و بهره مندي كامل از آن در راستاي خلافت الهي است.به سخن ديگر، تفكر در مسائل و اموري كه خداوند آن را آيات بزرگ و نشانه هاي توحيد مي شمارد، موجب مي شود تا انسان به نوعي علم احاطي دست يابد و فرصت خدايي شدن و متأله گشتن را به دست آورده و خلافت الهي را به عهده گيرد.اگر خداوند در آياتي از جمله 6 سوره انعام، 15 سوره نحل و 61 سوره نمل، جاري شدن نهرها به اراده خدا را نشانه قدرت خود مي داند، انسان مي بايست با بهره گيري از دانش الهي قدرت تسلط بر آب را به نمايش گذارد و خلافت خدايي را نشان دهد.
با نگاهي به شيوه برخورد فرعون با مسئله نهرها و رودها مي توان دريافت كه از نظر انسان تسلط بر رودها تا چه اندازه مهم و بيانگر قدرت است. فرعون بر تسلط خود بر رود نيل و ديگر نهرها، تفاخر مي كرد و تسلط و قدرت خود را با عبارت نهرهاي جاري در زير پاي من، بيان مي كرد. (زخرف، آيه 51)با نگاهي به فوايد نهرها و نقش آن در زندگي بشر مي توان دريافت چرا فرعون چنين برخورد تفاخرآميز نسبت به تسلط خويش بر نهرها و رودها داشته است.

نقش و فوايد نهرها و رودها
بخشي از آيات قرآني به بيان فوايد و نقش رودها در زندگي بشر اختصاص يافته است. از جمله مهم ترين نقش رودها را مي بايست در فراهم آوري آب آشاميدني مناسب براي بشر دانست.خداوند در آيه 32 سوره ابراهيم، رودها و نهرها را مهمترين منبع در دسترس براي آب آشاميدني بشر مطرح مي كند. در آيه بيان شده كه خداوند از آسمان آب را فرو مي فرستد، ولي زماني كه در شكل رودها جاري و روان مي شود، تحت تسخير بشر قرار مي گيرد و انسان به سادگي بر منابع آبي تسلط ميابد. اين بدان معناست كه آب باران تا در شكل نهرها و رودها درنيامده در تسخير بشر و تسلط كامل او نيست. دراين شكل است كه آب باران مي تواند براي آشاميدن و شرب مورد استفاده قرار گيرد. دراين آيه خداوند با عبارت «لكم» كه لام علت و انتفاع است اين معنا را به انسان گوشزد مي كند كه شاكر خداوند باشد.آب مهم ترين عامل حيات و زندگي گياهي و جانوري در زمين است. اما بايد توجه داشت باغ ها و بوستان ها وابسته به آب نهرهاست؛ زيرا آب روان در نهرها و رودها قابل مديريت است و گياه و جانور و انسان به آساني و به صورت مديريت شده مي تواند از اين آب ها بهره مند شود. تغذيه و خوراك انسان از طريق گياهان و جانواران تامين مي شود؛ بنابراين مي توان گفت كه خوراك مناسب و متناسب براي انسان در سايه سار رودها فراهم مي آيد.خداوند در آياتي چند از جمله 266 سوره بقره، 6 سوه انعام، 91 سوره اسراء، 33 سوره كهف و 10 سوره فرقان، بر نقش رودها در ايجاد باغ ها و بوستان ها توجه مي دهد و خواهان تفكر و تشكر از سوي بشر نسبت به اين مسئله مي شود.افزون بر خوردن و نوشيدن، نهرها نقش مهمي در بهداشت و سلامت انسان دارد. از اين رو خداوند به نقش بهداشتي رودها براي انسان در آيات 16 و 24 سوره مريم توجه مي دهد و با بيان داستان حضرت مريم(س) و روان شدن رود در زيرپاي ايشان، به نقش بي مانند نهر روان در نوشيدن و طهارت و بهداشت آن اشاره مي كند. (مجمع البيان، ج 5، ص 790)نهرها و رودها همان گونه كه نشانه قدرت خداوندي است (رعد، آيه 3، ابراهيم، آيه 32، نحل، آيات 14 و 15، نمل، آيه 61) همچنين ابزار سلطه و قدرت بشر نيز مي باشد. لذا فرعون بر تسلط خويش بر نهرها تفاخر مي كند و آن را نشانه اي از ملك و پادشاهي خود برمي شمارد. (زخرف، آيه 51)اصولا باران و آب به ويژه در شكل رودها و نهرها، مهمترين عامل پيدايشي و شكوفايي تمدني بشر است. انسان در كنار رودها و به سبب تسلط مناسب بر آب است كه مي تواند بوستان ها و گلستان ها را ايجاد كند و زندگي خود را سامان بخشد و جامعه روستايي و شهري را شكل بخشد.خداوند در آيه 6 سوره انعام، پيدايش تمدن هاي بزرگ و قدرتمند را در سايه سار ريزش فراوان و مناسب باران و جريان نهرها و رودها مي داند. دراين آيه با تاكيد بر واژه «تحت» به اين نكته توجه داده مي شود كه نهرها و رودهايي كه تحت تسلط بشر و تسخير او درمي آيد، نقش مهمي در شكوفايي تمدني و اقتصادي بشر دارد.اين معنا را مي توان از آيه 51 سوره زخرف نيز به دست آورد كه فرعون بر تسخير و تسلط خويش با عنوان «تحتي» تأكيد مي كند.انسان مي بايست شاكر نعمت تسلط و تسخير رودها و نهرها باشد و از اينكه خداوند نهرها را آفريده و آن را تحت تسخير و سلطه بشر قرار داده سپاس گويد. (ابراهيم، آيات 32 و 34) انسان ها به سادگي مي توانند با ايجاد شاخه هاي فرعي از رودهاي بزرگ، آنها را به نهرهاي كوچكتر تبديل كرده و در ايجاد بوستان و گلستان و افزايش سطح زير كشت به كار گيرند. سدسازي و مهار و مديريت آب رودها، نيز بيانگر توانمندي بشر در تسلط و تسخير رودهاست. خداوند در قرآن گزارش مي كند كه چگونه قوم سباء با مهار آب و ايجاد سد توانستند تمدن بزرگي را ايجاد كنند و آبادي هاي بسياري را با استفاده از آب پشت سد پديد آورده و بوستان هاي زيادي را به وجود آورند. (سباء، آيات 15 و 16 و آيات ديگر قرآن)خداوند به قوم سباء چند نعمت ويژه داده بود كه از آن جمله مي توان به مناطق پربركت و حاصلخيز «باركنا فيها»؛ خانه ها و مناطق مسكوني نزديك به هم و قابل رؤيت «فري ظاهره»؛ آسان بودن سفر، به گونه اي كه شب و روز امكان رفت و آمد بود «سيروا فيها ليالي و اياما»؛ نعمت امنيت «آمنين» اشاره كرد.قوم سباء، مردمي بودند كه در جنوب جزيره عربستان زندگي مي كردند و تمدني عالي و درخشان داشتند. اين منطقه هر چند كه رودخانه مهمي نداشت و آب باران در دشت به هدر مي رفت، اما مردم به فكر افتادند كه سد بزرگي بسازند و آب باران و سيل هاي جاري در نهرها را پشت آن ذخيره كنند. در انتهاي يكي از دره ها، در كنار شهر «مارب»، سد خاكي عظيمي ساختند كه به همين نام مشهور شد. آب خروجي از اين سد باعث آباداني دو طرف رودي شد كه از پاي سد جاري بود و روستاهاي بسياري با باغستان ها و كشتزارهاي زيبا در دو طرف آن پديدار گشت. فاصله اين روستاها با يكديگر بسيار كم و تقريباً به هم متصل بود و وفور نعمت همراه با امنيت، محيطي مرفه را براي زندگي آماده ساخته بود، اما آنها خدا را به فراموشي سپردند، به فخرفروشي پرداختند و به اختلافات طبقاتي دامن زدند تا اينكه با شكستن سد، اين قوم نابود و عذاب شدند. 

نقش رودها در زيبائي جهان
نهرها افزون بر جنبه هاي پيش گفته، عامل مهم در زيبايي جهان نيز مي باشد. خداوند در آيات 32 و 33 سوره كهف به زيبايي و جريان رودهاي آب در ميان باغ هاي انگور محصور شده ميان نخل ها اشاره مي كند و اين گونه به توصيف نقش بي مانند رودها در ايجاد زيبايي توجه مي دهد.اينكه خداوند بارها در توصيف بهشت به نهرها و رودهاي جاري در ميان باغ و بوستان اشاره مي كند، بيانگر نقش بي مانند نهرها در ايجاد زيبايي است. با نگاهي به بوستان هاي طبيعي و مصنوعي كه نهرهاي آب در آن روان هستند مي توان نقش نهرها را در ايجاد زيبايي به آساني دريافت.نهرها ظرفيت هاي خاصي دارند. خداوند در آياتي از جمله آيه 17 رعد مي فرمايد كه جاري شدن آب باران در بستر دره ها و آبراه ها و تشكيل نهرها و رودها به اندازه ظرفيت بستر آن هاست. اين معنا موجب شده است تا خداوند از جاري شدن آب در بستر نهرها به مقدار ظرفيت استفاده كرده و حقيقت بزرگ را براي انسان ها آشكار سازد.در اين آيه خداوند به انسان گوشزد مي كند كه معارف و حقايق آسماني و وحياني هنگامي كه بر زمين جان انسان ها مي بارد؛ هر انساني به مقدار ظرفيت خويش از آن باران معارف بهره مند مي شود. بنابراين، انسان بايد تلاش كند تا ظرفيت وجودي خويش را گسترش دهد تا بستري بزرگ براي معارف ثقيل و سنگين آسماني و وحياني ايجاد كند.

اطلس گیتاشناسی؛ ترجمه تقویم البلدان ص 61 و 62 با تلخیص و تصرف.
محمدیان کوخردی، محمد، «به یاد کوخرد»، ج۲. چاپ اول، دبی: سال انتشار ۲۰۰۳ میلادی.

علي پوريا

منابع:

http://daneshnameh.roshd.ir